Stel je voor, je hebt net dat laatste koekje opgegeten, ondanks dat je jezelf had voorgenomen om gezonder te eten. Terwijl je nog een laatste kruimel wegkauwt, hoor je een stemmetje in je hoofd: “Dit was niet wat we hadden afgesproken!” Maar dan, als een reddingsboei in een woelige zee, komt een andere gedachte op: “Ach, eentje meer of minder, wat maakt het uit?” En voilà, je hebt zojuist een knap staaltje cognitieve dissonantie ervaren!

Cognitieve dissonantie – klinkt als een term uit een academisch handboek, en dat is het eigenlijk ook. Maar in de praktijk betekent het vooral dat we onszelf graag een beetje voor de gek houden om ongemak te vermijden. Want, zeg nou zelf, wie wil er constant herinnerd worden aan de gebreken in zijn eigen logica?

Het brein als creatieve boekhouder
In 1957 introduceerde Leon Festinger het concept van cognitieve dissonantie. Hij ontdekte dat mensen graag in harmonie leven met hun eigen ideeën en keuzes. Wanneer deze in strijd zijn – bijvoorbeeld als je vindt dat je gezond moet eten, maar toch een koekje grijpt – ontstaat een soort psychologische buikpijn. Het brein schiet dan te hulp met creatieve excuses, zoals een boekhouder die een minder rooskleurig rapport wat opvrolijkt.

Deze ‘creatieve boekhouding’ werkt overal. Neem het voorbeeld van roken. Roken is schadelijk, dat weten we allemaal, maar voor rokers voelt stoppen vaak ongemakkelijk. Ze kunnen dan zeggen: “Mijn oma rookte ook en werd 95!” Een mooie manier om de spanning tussen weten en doen een beetje te verzachten.

Dissonantie en beslissingen: Een tweegezichten-spel
Het leuke is dat cognitieve dissonantie niet alleen opduikt bij de kleine dingen. Het speelt ook een hoofdrol in ons besluitvormingsproces. Nadat je bijvoorbeeld een grote beslissing hebt genomen – stel dat je een nieuwe auto koopt – kan er een stemmetje komen dat vraagt of het wel de juiste keuze was. Heb ik wel alle opties bekeken? Was dit écht het beste model? Om die onrust weg te nemen, ga je waarschijnlijk allerlei argumenten zoeken waarom deze auto precies bij je past en waarom andere modellen eigenlijk niets voor jou zijn. Dissonantie opgelost!

Herkennen en omgaan met cognitieve dissonantie
Cognitieve dissonantie herkennen is de eerste stap naar bewuster denken. Let op momenten waarop je je ongemakkelijk voelt over een beslissing of gedrag. Voel je de neiging om jezelf te rechtvaardigen? Dat kan een teken zijn! Om ermee om te gaan, probeer eens eerlijk naar jezelf te zijn. Vraag jezelf af: “Waarom voel ik me zo?” of “Klopt mijn gedrag echt met mijn waarden?” Soms kan het helpen om je gedachten op te schrijven of er met iemand over te praten. En onthoud: het is oké om toe te geven dat je niet altijd consistent bent. Flexibiliteit in denken kan juist leiden tot persoonlijke groei en betere besluitvorming.

Recente inzichten in cognitieve dissonantie
Recent onderzoek heeft nieuwe toepassingen van de theorie aan het licht gebracht. Zo toonde een studie uit 2020 aan dat cognitieve dissonantie een rol speelt bij het verspreiden van desinformatie op sociale media. Mensen delen soms berichten die hun overtuigingen bevestigen, zelfs als ze twijfelen aan de juistheid ervan. In de gezondheidszorg wordt de theorie nu toegepast om patiënten te helpen bij het veranderen van ongezonde gewoontes. Door mensen bewust te maken van de dissonantie tussen hun gezondheidsovertuigingen en gedrag, kunnen artsen effectievere behandelplannen opstellen. Deze nieuwe inzichten tonen aan dat begrip van cognitieve dissonantie niet alleen interessant is, maar ook praktische toepassingen heeft in ons dagelijks leven.

Een vleugje humor kan geen kwaad
Er zijn allerlei strategieën om met cognitieve dissonantie om te gaan, van het aanpassen van ons gedrag tot ontspanningsoefeningen. Maar laten we eerlijk zijn: soms helpt humor ook een beetje. Want laten we niet vergeten, we zijn allemaal meesterlijke rationaliseerders. Volgende keer dat je een keuze probeert te rechtvaardigen die eigenlijk niet helemaal klopt, lach er eens om en zeg tegen jezelf: “Daar gaan we weer!”

Cognitieve dissonantie is niet slecht of zwak; het is juist menselijk. Het helpt ons onze eigen keuzes te begrijpen, zelfs als die wat minder logisch zijn. Dus laten we vooral doorgaan met kleine botsingen in onze eigen gedachten – ze maken ons leven net dat beetje interessanter.