Laten we eerlijk zijn: wij mensen zijn net als duiven in een casino. We denken dat we de jackpot strategisch kunnen bespelen, terwijl we in werkelijkheid op willekeurige knopjes drukken en hopen dat er iets lekkers uitkomt. We wíllen geloven dat we rationele wezens zijn, maar de harde realiteit? Ons brein is een wandelend circus van denkfouten, illusies en systematische misrekeningen.

Denk je dat jij een uitzondering bent? Dat jíj altijd logisch en rationeel redeneert? Dat dacht ik al. Lees even verder, en ik zal je vriendelijk doch genadeloos uit die illusie helpen.

De bevestigingsbias: “Ik heb gelijk, en dat zal ik bewijzen!”
Stel, je gelooft dat koffie gezond is. Wat doe je? Google je “is koffie gezond?” en klik je vrolijk op de eerste drie artikelen die dit bevestigen. Gefeliciteerd, je hebt zojuist een wetenschappelijk onderzoek uitgevoerd op de academie van je eigen gelijk!

Of, om het even anders te stellen: je hersenen zijn als een hond die alleen de koekjes vindt die hij zelf heeft verstopt. Alle bewijzen die tegen je ingaan? Die negeer je vakkundig, want dat zijn vast propaganda, nepnieuws, of – nog erger – geschreven door iemand die er “niets van snapt”.

Kortom: als je het hard genoeg gelooft, wordt het vanzelf waar. Behalve dan dat dit niet werkt bij de belastingdienst.

De beschikbaarheidsheuristiek: “Ik hoorde het op het nieuws, dus het moet vaak gebeuren.”
De buurvrouw van je zwager heeft ooit gehoord dat iemand in Amerika gestorven is na het eten van een pit uit een appel. Gevolg? Je krijgt spontaan een mini-paniekaanval als je per ongeluk een appelpit doorbijt.

Dit is hoe onze hersenen werken: recente of opvallende gebeurtenissen blijven hangen en geven ons een totaal vertekend beeld van de werkelijkheid.

Waarom zijn mensen bang voor haaien, maar niet voor hun eigen trap? Omdat het NOS Journaal geen “Vandaag weer 38 mensen van de trap gevallen” als breaking news brengt. Haaien happen misschien eens per jaar in een surfer, maar jouw Ikea-trap gooit elke dag iemand een paar treden naar beneden.

De sunk cost fallacy: “Ik ben te ver gegaan om nu terug te keren.”
Stel, je hebt een bioscoopkaartje gekocht en na 15 minuten weet je: deze film is erger dan een PowerPoint-presentatie over de geschiedenis van de paperclip. Maar je blijft zitten, want je hebt al betaald.

Welkom bij de sunk cost fallacy: de onlogische neiging om ergens in te blijven investeren omdat je er al te veel tijd, geld of energie in hebt gestoken. Dit verklaart:
✔ Mensen die door blijven sparen voor een studie die ze haten.
✔ Relaties die blijven bestaan, puur omdat “we al zo lang samen zijn.”
✔ Iedereen die ooit een drie uur durende Marvel-film heeft uitgezeten terwijl ze na een halfuur al wisten dat hun stoel comfortabeler was dan de film goed.

De enige situatie waarin dit wél rationeel is? Als je bij een all-you-can-eat restaurant bent en je jezelf moed in praat voor die laatste ronde spareribs.

De overmoedbias: “Ik ben hier eigenlijk best goed in.”
Vraag aan willekeurige automobilisten of ze denken dat ze beter rijden dan gemiddeld. Ongeveer 80% zegt ‘ja’. Mathematisch gezien kan dat natuurlijk niet, maar hé – waarom zou je statistiek vertrouwen als je gevoel zegt dat je een natuurtalent bent?

Dit fenomeen verklaart waarom:
Mensen denken dat ze na een YouTube-tutorial hun eigen badkamer kunnen renoveren.
Iemand met twee lessen Spaans ineens vloeiend “HOLA MI AMIGO” tegen de serveerster brult.
Je vader denkt dat hij zonder handleiding IKEA-meubels in elkaar kan zetten (en daarna drie extra schroeven overhoudt).

Ons brein is een overenthousiaste coach die ons aanmoedigt, zelfs als we kansloos zijn. Soms handig, vaak gênant.

De illusie doorzien
Wat doen we hiermee? Moeten we nu overal aan twijfelen? Moeten we bij elke gedachte denken: “Of is dit een denkfout?”

Nee joh. Daar krijg je een burn-out van. Maar een beetje zelfreflectie kan geen kwaad. Dus de volgende keer dat je zeker weet dat je gelijk hebt, of denkt dat je iets béter weet dan experts, vraag jezelf dan af: “Is dit logisch? Of ben ik gewoon weer in mijn eigen brein-fuik gevallen?”

En als je denkt dat jij nooit zulke denkfouten maakt… dan is dát op zich al een denkfout.